İçerik Başlıkları
VERGİ İNCELEME SÜRECİNDE TUTANAKLAR – VERGİ İNCELEME TUTANAĞI
Vergi incelemesi, Vergi Usul Kanunu kapsamında belirlenen idari bir faaliyet olup, usul kuralları doğrultusunda gerçekleştirilir. Bu süreç, şekli ve maddi vergi yükümlülüklerinin kontrol ve denetimini içerir, aynı zamanda vergi ilişkisinin uzantısıdır. Vergi incelemesi, cebrilik ve zorlayıcılık unsurlarını içerdiği için vergi ilişkisine hükmetme yetkisine sahiptir. Yükümlüye yönelik taşıdığı unsurlar ve yerine getirilmesi gereken zorunluluklar, vergi ödevinin bir parçası olarak kabul edilir ve bu nedenle vergi incelemesi kapsamındaki ödevlere uyulmaması durumunda Kanun tarafından yaptırımlar öngörülmüştür.
Örneğin, defter ve belgelerin ibraz edilmemesi, uygun çalışma yeri gösterilmemesi, gerekli izahatların verilmemesi gibi eylemler, vergisel kabahat teşkil eder ve bu durumlar için vergi cezaları öngörülmüştür.
Vergi incelemesi, sadece doğrudan incelemeyle ilgili olan ödevlerle sınırlı kalmaz, aynı zamanda vergilendirmeye bağlı ödevlerin doğru bir şekilde yerine getirilmesini sağlamak amacıyla genel bir etki yaratır. İncelemenin sonucunda vergi inceleme raporuna dayanılarak vergilendirme ve ceza işlemleri İdarenin yetkili birimleri tarafından gerçekleştirilir.
Vergi incelemesi, görevlendirme aşamasından tamamlanma anına kadar resmi yazılı belgelerin kullanıldığı bir idari süreçtir. Bu süreçte, idarenin içinde ve mükellef ile arasında çeşitli yazışma ve tutanak örnekleri ortaya çıkabilir.
Yazı ve tutanak düzenlemeleri, bir kısmı Kanunla belirlenen bir kısmı ise idari düzenlemelerle öngörülen prosedürlerdir. VUK’un “inceleme tutanakları” başlıklı 141. maddesi, inceleme esnasında tutanakların düzenlenmesine imkân tanır ve tutanaklar, ilgililerin itiraz ve görüşlerini içermesi durumunda bunları da kaydetmelidir.
DEFTER VE BELGELERİN İNCELENMESİNE İLİŞKİN TUTANAKLAR – VERGİ İNCELEME TUTANAĞI
Vergi incelemesi sürecinde defter ve belgelerin alınması aşaması, yasal düzenlemelerle belirlenmiştir. VUK’un “Aramada Bulunan Defter ve Vesikalar” başlıklı 143. maddesi, aramalı incelemelerde alınacak defter ve belgelerin bir tutanakla tespit edileceğini öngörmüştür. Bu kapsamda, incelemeyi yapan tarafından düzenlenen tutanak, aramada bulunan ve incelemeye ihtiyaç duyulan defter ve vesikaların detaylı bir şekilde belirlenmesini sağlar.
Ayrıca, VUK’un 141. maddesi, 143. maddeye atıfta bulunarak, aramalı inceleme dışındaki durumlarda da inceleme elemanı tarafından alınan defter ve belgelerin tutanakla tespit edilmesini ve bu tutanakların iyi bir şekilde muhafaza edilmesini zorunlu kılmaktadır.
Bu yasal düzenlemelerin yanı sıra, vergi inceleme sürecinde düzenlenmesi gereken tutanakların ayrıntıları idari düzenlemelerde de belirtilmiştir. Vergi İncelemelerinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik kapsamında, incelemeye başlama tutanağı, defter ve belge teslim alma tutanağı, vergi inceleme tutanağı ve defter ve belge iade tutanağı gibi tutanaklar düzenlenmiştir.
Yasal ve idari düzenlemeler göz önüne alındığında, vergi inceleme sürecinde düzenlenebilecek tutanak çeşitleri şunlardır:
- İncelemeye Başlama Tutanağı
- Defter ve Belge Teslim Alma Tutanağı
- İncelemenin Mahiyetinde Değişiklik Tutanağı
- Vergi İnceleme Tutanağı
- Defter ve Belge İade Tutanağı
- Arama Tutanağı
- Mühür Bozma Tutanağı
- İncelemeyle İlgisi Olmayan Unsurları İade Tutanağı
Bu tutanakların ortak özellikleri, yazılı, imzalı ve mühürlü olmalarıdır. Ayrıca, belirli bir hukuki ilişkiyi, durumu ya da olayı objektif ve somut olarak tespit etmeleri gerekmektedir. Tutanaklar genel olarak içerdikleri bilgiler konusunda imzalı tarafların mutabık oldukları belgelerdir, ancak ihtiraz kaydının bulunması durumunda bu da belirtilir. İstisnai durumlarda ise tutanak mükellefin imzası olmaksızın da düzenlenebilir. İncelemeye başlama tutanağı ise ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
1- Defter ve Belge Teslim Alma Tutanağı
Vergi inceleme sürecinde, mükelleflerin defter ve belgeleri “defter ve belge teslim alma tutanağı” ile teslim alınır. Bu tutanak, teslim alınan defter ve belgelerin mahiyeti ile birlikte, teslim eden ve alan kişilerin kimlik bilgilerini ve imzalarını içerir.
2- İncelemenin Mahiyetinde Değişiklik Tutanağı
Vergi inceleme görevleri genellikle yazılı olarak verilir. İnceleme görevi yazılarında, inceleme yapılacak kişilere ve konulara ilişkin bilgiler, incelemenin türü, gerekçesi, dönemi ve süresi gibi hususlar yer alır. İnceleme görevini verenler, yapmış oldukları görevlendirmenin mahiyetini tam veya sınırlı inceleme olarak değiştirmeye yetkilidir. Mahiyetin değiştirilme nedeni, vergi incelemesi yapma yetkisine sahip olanlar tarafından inceleme yapılana bildirilir. Ayrıca, Başkanlık belirlenen inceleme hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla, Vergi Müfettişlerinin iş yoğunluğunu dikkate alarak, yapılan işin mahiyetini değiştirebilir. Tüm bu durumlarda, mahiyetinde değişiklik yapılan inceleme mükellefe yazılı olarak bildirilebileceği gibi, aynı zamanda mahiyetinde değişiklik tutanağı düzenlenerek de bildirilebilir. Bu tutanağın genellikle mükellefle birlikte düzenlenmesi esastır.
3- Vergi İnceleme Tutanağı
Vergi incelemesi yetkisine sahip olanlar, inceleme esnasında gerektiğinde vergilendirme ile ilgili olayları ve hesap durumlarını ayrıca vergi inceleme tutanağı ile tespit edebilirler. Vergi inceleme tutanağı, mükelleflerin hesap durumlarını ve vergi incelemesiyle ilgili olayları belirlemek amacıyla düzenlenir. Vergi inceleme tutanağında objektif nitelik taşıdığı için incelemeyi yapanın kişisel görüş ve yorumlarına yer vermez. Ancak, varsa mükelleflerin itirazları ve mülahazaları vergi inceleme tutanağına eklenir.
İnceleme tutanakları, incelemeyi yapan ve mükellef tarafından imzalanır, aynı zamanda incelemeyi yapan tarafından mühürlenir. Vergi inceleme tutanağının bir örneği mükellefe verilir. Vergi incelemesi yetkisine sahip olanlar, ilgilileri tutanakları imzalamaya zorlayamazlar. İlgililer, tutanakları imzalamaktan kaçındıklarında, tutanakta yer alan olaylar ve hesap durumlarıyla ilgili defter ve belgeler, nezdinde inceleme yapılandan rızasına bakılmaksızın alınır ve inceleme sonucunda tarh edilen vergiler ile kesilen cezalar kesinleşene kadar geri verilmez. İlgililer, istedikleri zaman bu tutanakları imzalayarak defter ve belgelerini geri alabilirler. Ancak, suç delili niteliğindeki defter ve belgeler, mükellefin rızası alınmadan alıkonulur. Bu tür belgeler yazılı olarak mükellefin bağlı olduğu vergi dairesine gönderilir ve gerekli muhafaza tedbirleri alınarak saklanır. Vergi dairesi, kendisine gönderilen defter ve belgelerin muhafazası için gereken önlemleri alır.
4- Defter ve Belge İade Tutanağı
Mükellefin defter ve belgeleri, ilgili rapor değerlendirme komisyonunun rapora ilişkin nihai değerlendirmesinin incelemeyi yapana iletildiği tarihten itibaren en geç on beş gün içerisinde bir tutanak ile iade edilir Defter ve belge iade tutanağı ile teslim alma tutanağı içerik olarak aynı olmalıdır, yani incelemeyi yapan, mükelleften aldığı defter ve belgeleri eksiksiz olarak belirtilen süre zarfında iade etmekle yükümlüdür. Defter ve belge iadesi ile birlikte iade tutanağının düzenlenmesi, rapor değerlendirme komisyonunun incelemeyi yapana ilettiği tarihten itibaren en geç on beş gün içinde tamamlanmalıdır.
Ancak, mükellefler vergi inceleme tutanağı imzalamaktan kaçındıkları durumlarda, mükellefin defter ve belgeleri, mükellefin rızası alınmadan alıkonulur ve inceleme neticesinde tarh edilen vergiler ile kesilen cezalar kesinleşene kadar iade edilmez. Mükellefler, daha sonra vergi inceleme tutanağı imzaladıklarında defter ve belgelerini geri alabilirler, ancak bu geri alma işlemi, rapor değerlendirme komisyonunun incelemeyi yapana ilettiği tarihten önce olmamak şartıyla gerçekleşebilir.
Defter ve belgelerin suç delili teşkil ettiği durumlarda ise bu belgeler mükellefe iade edilmez.
VERGİ İNCELEME SÜRECİNDE DÜZENLENEN TUTANAKLARIN HUKUKİ NİTELİĞİ
Resmi Belge Niteliği
Vergi inceleme sürecinde düzenlenen tutanaklar resmi belge niteliği taşımaktadır. Bu belgeler, vergi incelemesi yetkisine sahip kamu görevlileri tarafından, inceleme görevine ilişkin Kanun’da öngörülen usul ve yetki kuralları çerçevesinde düzenlenir ve resmiyet kazanır.
Kanun’da belirli bir tanım bulunmasa da, bir kamu kurumundaki işlemleri kayıt altına alan resmi belge, aynı zamanda hukuki sonuçlar doğuran işlemleri düzenleyen bir niteliğe sahiptir. Resmi belge, bir faaliyetin sonucunda ortaya çıkacak hakların korunması ve bağlayıcı durumların belirlenmesi konusunda önemli bir araçtır. Bu nedenle, adli bir durumda hak, yetki ve sorumlulukların delillendirilmesinde temel başvurulan araçlardan biridir.
Vergi inceleme sürecinde bu durum daha belirgin bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Vergi ilişkisinin hassas ve yükümlü üzerinde önemli etkileri bulunan incelemenin aşamaları, resmi belgeler aracılığıyla somutlaştırılır ve yazılı olarak ifade edilir. Bu, yükümlünün bu süreçte hukuki olanakları en iyi şekilde kullanabilmesine ve haklarını savunabilmesine olanak tanıyarak hukuki güvence oluşturur.
Delil Aracı Olma Özelliği
Vergi incelemesinin temel amacı, VUK’un 134. maddesinde belirtildiği gibi, “ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak, tespit etmek ve sağlamak”tır. Bu amacın gerçekleştirilmesi için, maddi gerçeğe ve doğruluğa ulaşmak adına gerçek durumun tespit edilmesi ve açıklanması önemlidir. Bu bağlamda, Vergi Usul Kanunu’nda öngörülen denetim ve kontrol araçları kullanılarak yapılan süreçte, gerekli görülen hukuki durum, olay ve işlemler objektif bir tespit mahiyetinde tutanağa geçirilir.
Vergi ilişkisinde, Anayasal bir ilke olarak kişilerin mali güçlerine orantılı şekilde vergi yükümlülüğüne tabi tutulmaları esası benimsenmiştir. Bu nedenle, vergi yükümlülüğü, kişilerin görünürdeki değil gerçek durumlarına göre dağıtılmalıdır. Ancak, vergi yükümlülüğüne isteksiz yaklaşan kişiler, gerçek durumlarından farklı bir görüntü ortaya koymak isteyebilirler. Bu noktada, idareye kişilerin vergilendirme karşısındaki gerçek durumunu tespit etme ve bu gerçek durumu esas alma görevi verilmiştir. Bu zorunluluktan doğan bir sonuç olarak, vergilendirmede esas alınacak durumun tespiti açısından serbest delil sistemi benimsenmiştir.
Sonuç
Vergi inceleme sürecinde düzenlenen tutanaklar, Vergi Usul Kanunu (VUK) kapsamında resmi belge niteliği taşır. Kamu görevlileri tarafından usul ve yetki kurallarına uygun olarak hazırlanan bu tutanaklar, vergi ilişkisinin önemini göz önünde bulundurarak taraflar arasındaki hak, yetki ve sorumlulukları kayıt altına alır. Aynı zamanda, vergi incelemesinin temel amacı olan ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak ve tespit etmek için objektif delil oluştururlar.