Vergi Matrahı Nedir?
Matrah terimi, Arapça kökenli olup Türkçede bir verginin miktarının belirlenmesinde temel alınan değeri ifade etmektedir. Bu değer, vergi alınabilmesi için kazançtan giderlerin düşülmesiyle elde edilen gelirin vergiye tabi tutulmasıyla belirlenir. Matrah, vergi uygulamalarında vergi borcunun hesaplanmasında temel alınan teknik, fiziksel veya ekonomik bir ölçüttür.
Kısacası, matrah belirleme işlemi, vergiyi doğuran olayın gerçekleşmesini takiben ödenecek verginin hesaplanması için değerin belirlenmesidir. Matrah, hesaplamada kullanılan bir ölçü aracı olarak işlev görür.
Vergi matrahı, yasal olarak alınan verginin hesaplanmasında temel alınan değeri temsil eder. Bir gerçek kişi veya kurumun vergisinin hesaplanabilmesi için sadece verginin konusunun yasal olarak belirlenmiş olması yeterli değildir. Ayrıca vergi oranının veya daha teknik bir ifadeyle verginin bağlı olduğu niceliksel bir kavramın da bulunması gerekmektedir.
“Vergi matrahı nedir” ile verginin konusu arasındaki ayrımı değerlendirdiğimizde, verginin konusu, verginin uygulandığı ekonomik unsuru ve dolayısıyla verginin kaynağını doğrudan veya dolaylı olarak tanımlar.
Örneğin gelir vergisi durumunda, gerçek kişilerin bir takvim yılı içinde elde ettikleri gelir, gelir vergisinin konusunu oluşturur. Kanunen kabul edilen giderler düşüldükten sonra kalan tutar ise safi geliri oluşturur. Bu durumda verginin konusu, verginin uygulandığı şeyken, matrah, verginin hesaplandığı değer veya ölçüdür. Bu ölçü, fiziksel, teknik veya ekonomik bir birim olabilir. Bu nedenle vergi, matraha bağlı olup her vergi, belirli bir ölçü ve tarifeye göre matraha dayalı olarak alınmalıdır. Bu da demektir ki, verginin uygulandığı ekonomik unsur verginin konusunu oluştururken, vergi konusunu teşkil eden miktarı, kıymeti veya hukuki işlemi verginin matrahını oluşturur.
Alınacak verginin hesaplanabilmesi için verginin konusuna göre uygulanacak miktar ve oranın bilinmesi gerekir. Bu nedenle matrahın doğru belirlenmesi önemlidir. Her vergi türünün bir matrahı vardır ve bu matrah üzerinden vergi tarifesi uygulanır. Geliri elde etmek üzere yapılan harcamalar, kişinin brüt gelirinden düşülerek vergi matrahına ulaşılır. Genellikle verginin konusu ile matrah arasında bir ilişki vardır. Örneğin, bir motorlu taşıttan alınan vergide matrah, o taşıtın özelliklerine bağlı olarak belirlenir. Ancak bu kurala uymayan istisnalar da mevcuttur. Örneğin, bina vergisinin konusu binanın kendisi iken, matrah bu binanın değerini temsil eder.
Matrah Türleri
Matrahın oluşturduğu değerler zaman içinde değişiklik göstermiştir. Aynı ekonominin hakim olduğu dönemlerde, matrahlar metre, metreküp, sayı, adet, ton, kilo gibi fiziksel ölçülerle belirlenirdi. Parasal ekonomiye geçişle birlikte verginin matrahı, bu tür fiziksel varlıkların yerine parasal değerlerle ifade edilmeye başlamıştır.
Spesifik (Miktar) Temellere Dayalı Matrah
Verginin kapsadığı matrah, ölçülebilir veya sayılabilir fiziksel özelliklere sahip kıymetlerden oluşabilir. Matrah, sayı, metre, adet, litre vb. kavramlarla ifade edildiğinde, bu vergilere spesifik vergiler denir. Ülkemizde bazı gümrük vergileri ve Motorlu Taşıtlar Vergisi, spesifik vergilere örnek olarak verilebilir.
Ad Valorem (Değer) Temellere Dayalı Matrah
Verginin matrahı, likit – parasal bir değer olarak tanımlandığında, bu durum ad valorem vergilerinden bahsedilmesini mümkün kılar. Bu tür vergilerin uygulama alanı gitgide genişlemektedir. Katma Değer Vergisi, ad valorem vergilere bir örnek olabilir.
Kümülatif Vergi Matrahı Nedir?
Kümülatif vergi matrahı, bir işverenin çalışanının her ay elde ettiği brüt kazancından genel sağlık sigortası ve işsizlik sigortası çalışan payının çıkarılmasının ardından biriken ve ilerleyen bir vergi türüdür.
Kümülatif vergi terimi, bir çalışanın gelir vergisi dilimini ve kesilecek vergi oranını belirlemek için işveren tarafından aylık olarak hesaplanıp ödenen, artarak biriken veya ilerleyen bir vergiyi ifade eder.
Kümülatif vergi matrahı, çalışanın aylık brüt maaşı üzerinden genel sağlık sigortası (GSS) ve işsizlik sigortası çalışan paylarının düşülmesiyle belirlenir. Elde edilen bu tutar, çalışanın gelir vergisi dilimini belirleme temelidir. Bu tutarlar, çalışan adına devlete ödenmesi zorunlu vergileri içerir.
Kümülatif vergi matrahları, her yıl devlet tarafından açıklanan asgari ücretlerle değişen ve kurumlar ile çalışanlar için doğru bir şekilde hesaplanması ve takip edilmesi gereken vergi değerleridir. Günümüzde, işletmeler bu süreci özel muhasebe programları aracılığıyla profesyonel bir şekilde yönetebilirler.
Kümülatif vergi matrahı bilgisi nereden öğrenilir?
Gelişen teknolojiyle birlikte, şirketler özel muhasebe programlarıyla bu vergi süreçlerini takip edebilirler. Ayrıca, işletmeler e-devlet üzerinden e-vergi levhası sorgulama bölümünden kümülatif vergi matrahı verilerine erişebilirler.Yeni işe başlayacak çalışanlar genellikle geçmişe dair gelir vergisi dökümlerini talep ederler. Bu belgeler, eski iş yerlerinden temin edilebileceği gibi, günümüzde e-devlet hesapları üzerinden de alınabilirler.Ocak ayından aralık ayına kadar devam eden her yılın vergilendirme döneminde, kümülatif vergi matrahları sıfırlanır. Bu nedenle, iş değişikliği yapacak çalışanlar, bir önceki işyerinde oluşan kümülatif gelir vergisi matrahını ve belgelerini yeni iş yerine taşıyamazlar. İşveren, çalışanın bir önceki vergi dilimlerini inceleyerek, yeni iş yerinde çalıştığı aylara ait vergileri ödemekle yükümlüdür.
Kümülatif vergi matrahı hesaplama nasıl yapılır?
Kümülatif vergi matrahı hesaplaması, çalışanın brüt ücretinden GSS ve işsizlik sigortası işçi katılım payının çıkarılmasıyla elde edilen miktar üzerinden yapılır.
MATRAH BELİRLEME YÖNTEMLERİ
Vergi matrahının belirlenmesi, vergilendirme sürecinin en önemli konularından biridir. Vergi matrahının tespiti için farklı yöntemler literatürde yer almaktadır. Günümüzde bazı yöntemler artık önemini yitirmiştir.
Beyan Usulü
Beyan esası, vergi mükellefleri veya vergi sorumluları tarafından vergi kanunlarına uygun olarak belirlenip beyannameler aracılığıyla vergi dairesine bildirilen matrahı ifade eder. Beyan esasında, vergi idaresinin görevi beyan edilen matrahların doğruluğunu kontrol etmektir. Bugün bu yöntem modern bir tarh yöntemi olarak kabul edilmiş olup, hem yükümlülere hem de vergi idaresine önemli faydalar sağlamaktadır.
Karineler Usulü
Karineler usulünde matrah, vergi dairesi tarafından mükellefin elindeki gerçek vergi matrahından, dış göstergelere göre net bir biçimde varlığı kabul edilen vergi matrahı ile yetinmek üzere belirlenir. Bu nedenle karineler usulünde matrah tespiti, dış göstergelere dayalı olarak yapılır. Karineler kira, kapı, pencere, işçi sayısı, makine ve alet sayısı gibi varlıklara göre belirlenir. Bu göstergeler kullanılarak mükellefin vergi ödeme kapasitesi belirlenmeye çalışılır.
Götürü Usul
Götürü usulde, vergi matrahı gerçek miktarı tam manasıyla araştırmadan, tahmin edilerek belirlenir. Bu nedenle götürü usul, beyan usulünün tersine bir yöntemdir. Götürü usule göre tespit edilen vergi matrahları gerçek vergi matrahından daha düşük veya daha yüksek olabilir.
İdarece Takdir Usulü
Doğrudan takdir usulü olarak da adlandırılan bu yöntemde, vergi idaresi her bir yükümlüsünün vergi borcunu ayrı ayrı tespit eder. Son derece subjektif bir uygulama olan bu esas, mükelleflerin aleyhine olarak vergi matrahının fazla belirlenme riskini içerir. Bu nedenle günümüzde sadece istisnai durumlarda uygulanmaktadır.
Matrahın İkmalen Tarhı
Vergi Usul Kanunu’na göre ikmalen vergi tarhı; “her ne şekilde olursa olsun bir vergi tarh edildikten sonra bu vergiye bağlı olarak ortaya çıkan defter, kayıt ve belgelere veya kanuni ölçülere dayanılarak miktarı tespit olunan bir matrah veya matrah farkı üzerinden alınacak verginin tarh edilmesidir” şeklinde açıklanmıştır.
Matrahın Re’sen Tarhı
Re’sen tarh usullerinde amaç, vergiye konu olabilecek matraha ait gerçek tutarın veya gerçeğe en yakın tutarın bulunmasıdır. Hukuken geçerli bir re’sen tarhiyat yapabilmenin şartı, geçerli bir takdir sebebi olmasına bağlıdır.
Verginin İdarece Tarhı
Mükellefin vergiye ait yükümlülüklerini yerine getirmediği ve Vergi Usul Kanununa göre re’sen ve ikmalen tarhiyatın uygulanamadığı hallerde matrah idarece tarh edilmektedir.
